Cyfryzacja systemu ochrony zdrowia jest procesem, który toczy się w Polsce i na świecie już od wielu lat. Z uwagi na dynamiczny rozwój technologii oraz zwiększania kompetencji cyfrowych społeczeństw jest to naturalny kierunek, mający na celu przede wszystkim zwiększanie efektywności i dostępu do świadczeń zdrowotnych. Także, dlatego cyfryzacja systemu ochrony zdrowia stanowi jeden z priorytetów polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej, rozpoczętej 1 stycznia 2025r.
Warto zauważyć, iż punktem wyjścia do procesu cyfryzacji jest idea e-zdrowia. Jest ona bardzo obszerna, co nastręcza pewnych trudności przy jej zdefiniowaniu. Według Światowej Organizacji Zdrowia (ang. WHO – World Health Organization), e-zdrowie to efektywne i opłacalne wykorzystanie systemów teleinformatycznych do wspierania zdrowia oraz dziedzin z nim związanych, m.in. health literacy; to właśnie to pojęcie jest kluczowe w kwestii bezpiecznego o odpowiedzialnego korzystana z wszelkich technologii cyfrowych. Health literacy definiuje się jako zbiór kompetencji i umiejętności, w zakresie szeroko rozumianego zdrowia, pozyskanych na drodze właściwego wykorzystania źródeł informacji, pozwalający na minimalizowanie występowania i wpływu czynników ryzyka zdrowotnego na jednostkę i środowisko, w którym funkcjonuje, w celu poprawy i utrzymania dobrego stanu zdrowia. Można zatem przyjąć, że e-zdrowie to wszystkie działania związane ze zdrowiem, które wspomagane są przez różnego rodzaju technologie informatyczne i informacyjno-komunikacyjne. Należy zaznaczyć, że wykorzystanie e-zdrowia w systemach ochrony zdrowia na całym świecie, ma pozytywne skutki, zarówno z perspektywy samego systemu, jak i pacjentów; lepsza możliwość komunikacji ma także wpływ na jakość świadczeń.
W Polsce cyfryzacja systemu ochrony zdrowia obejmuje szereg rozwiązań, a jednym z nich jest e-zwolnienie, które w Polsce obowiązuje od 1 grudnia 2018 roku i tylko w wyjątkowych przypadkach może być zastąpione papierowym dokumentem. E-zwolnienie wystawiane jest elektronicznie i przesyłane bezpośrednio do ZUS oraz na PUE (Platformę Usług Elektronicznych) płatnika składek, czyli do pracodawcy. Wprowadzenie takiego rozwiązania stało się dużym ułatwieniem, szczególnie dla pacjentów, ponieważ zdejmuje ono obowiązek dostarczenia zwolnienia do pracodawcy, co było konieczne, kiedy zwolnienia wystawiano w formie papierowej.
Kolejnym z praktycznych rozwiązań w ramach cyfryzacji systemu ochrony zdrowia jest E-skierowanie, które zastąpiło tradycyjne papierowe skierowanie. Niezaprzeczalną zaletą jest w tym przypadku to, że skierowanie takie można uzyskać poprzez teleporadę, nie trzeba zatem specjalnie udawać się do podmioty leczniczego. Ponadto dzięki e-skierowaniu można umówić wizytę na odległość, np. telefonicznie, wystarczy przy rejestracji wizyty podać czterocyfrowy kod skierowania oraz numer PESEL.
Kluczowym rozwiązaniem z punktu widzenia pacjenta wydaje się jednak być wprowadzenie tzw. e-recepty. E-recepta, podobnie jak e-skierowanie, może być wystawiona na odległość. Realizacja również jest bardzo prosta, wystarczy podać w aptece czterocyfrowy kod wraz z numerem PESEL lub okazać kod QR (w przypadku, kiedy jest możliwość jego wygenerowania). Cały proces jest szybki i minimalizuje ryzyko ewentualnych pomyłek, które mogły wystąpić, gdy np. skierowanie było wypisane przez lekarza nieczytelnie. Dzięki systemowi e-recept, pacjenci zażywający leki na stałe, w prostszy sposób mogą otrzymywać kolejne recepty, które umożliwiają kontynuowanie leczenia.
W Polsce, w obszarze e-zdrowia- wykorzystywanych jest wiele rodzajów aplikacji i programów dedykowanych pacjentom, które mają usprawnić zarówno proces diagnostyki, jak i leczenia. Kluczowym rozwiązaniem, niejako integrującym wymienione już narzędzia jest jednak Internetowe Konto Pacjenta (IKP). Jego celem jest wspieranie pacjentów w codziennym korzystaniu z systemu opieki zdrowotnej. IKP jest stosunkowo nowym narzędziem, które nieustannie ewoluuje i dostosowuje swoje funkcjonalności do potrzeb pacjentów. Rządowy portal https://pacjent.gov.pl podaje, iż z Internetowego Konta Pacjent korzysta już ponad 18 milionów osób. Ponadto dokonano blisko 6 milionów instalacji aplikacji mojeIKP. Liczbę wystawionych tą drogą recept szacuje się na ponad 2 miliardy, a wystawionych e-skierowań na ponad 190 mln Oznacza to, że w skali jednego dnia wystawiano ok 1,2 mln e-recept i ponad 165 tys. e-skierowań dziennie (dane od czasu uruchomienia możliwości korzystania z każdej z wymienionych usług). Powracając do danych liczbowych- za portalem https://pacjent.gov.pl, e-receptę otrzymało ponad 38 mln osób, a na portalu zarejestrowano 863 mln zdarzeń medycznych oraz 198 mln elektronicznych dokumentów medycznych (EDM).
Podstawą funkcjonowania IKP jest wprowadzone w ustawie z dn. 28 kwietnia 2011 roku pojęcie „elektroniczna dokumentacja medyczna”, które zgodnie z ww. ustawą definiowane jest jako „dokumenty wytworzone w postaci elektronicznej opatrzone kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym, podpisem osobistym albo z wykorzystaniem sposobu potwierdzania pochodzenia (…)”6. Dodatkowe uszczegółowienie rodzajów dokumentów reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 maja 2018 r. w sprawie rodzajów elektronicznej dokumentacji medycznej wraz z późniejszymi zmianami (ostatnia aktualizacja aktu prawnego 19 lipca 2023 r.).
IKP ma wiele funkcjonalności; gromadzone są na nim dane medyczne, jak na przykład historia szczepień, przebieg konsultacji lekarskich czy przebyte hospitalizacje. Z punktu widzenia osób chorych przewlekle niezwykle ważna jest możliwość zamówienia e-recepty na leki przyjmowane na stałe. Jest to duże udogodnienie wobec wzrastającej liczby chorych na przykład na cukrzycę, czy też choroby układu krążenia, gdzie regularne przyjmowanie leków jest kluczowe.
W celu usprawnienia korzystania z IKP powstała też aplikacja na urządzenia mobilne, o nazwie mojeIKP, która umożliwia korzystanie z funkcjonalności IKP z poziomu smartfona, co ma zastosowanie między innymi przy realizacji e-recept przy wykorzystaniu tzw. kodu QR.
Warto jednak zauważyć, że przy stosowaniu wszelkiego rodzaju rozwiązań cyfrowych, w społeczeństwach, które nie są tzw. społeczeństwami informacyjnymi, mamy do czynienia ze zjawiskiem wykluczenia cyfrowego (ang. „digital divide”). Po raz pierwszy zostało ono użyte w raporcie OECD z 2001 roku. Wykluczenie cyfrowe (podział cyfrowy) można definiować jako różnice między osobami, regionami czy gospodarstwami domowymi, w dostępie do technologii. Wiąże się to nie tylko z brakiem fizycznego dostępu np. do Internetu, ale też z umiejętnościami korzystania z ww. technologii. Grupą szczególnie narażoną na to zjawisko są osoby starsze, stąd też przy wdrażaniu wszelkich rozwiązań w obszarze e-zdrowia, trzeba im poświęcić szczególną uwagę i dokonać oceny możliwości korzystania z proponowanego rozwiązania. Samo zjawisko wykluczenia cyfrowego ciągnie za sobą wiele negatywnych konsekwencji w obszarze szeroko rozumianego zdrowia. Należą do nich między innymi większe ryzyko wykluczenia społecznego, pogłębianie różnic w społeczeństwie, zmniejszenie dostępu do edukacji i pracy oraz do omawianych e-usług w ochronie zdrowia. Dlatego też przy projektowaniu rozwiązań w tym zakresie należy brać pod uwagę także realne możliwości korzystania z nich. W tym kontekście metodami na zwiększanie dostępności, poza podnoszeniem kompetencji cyfrowych, jest też dostosowywanie narzędzi do potrzeb i możliwości grup docelowych; w przypadku seniorów to na przykład duża czcionka, czy odpowiednia kolorystyka tzw. interfejsu. Działania takie zostały podjęte przez Centrum e-Zdrowia- a więc agendę rządową- które w 2023 roku uruchomiło projekt „Pacjent w centrum e-zdrowia”. Jak podaje instytucja „Projekt „Pacjent w centrum e-zdrowia” to inicjatywa skierowana do organizacji działających na rzecz pacjentów/zrzeszających pacjentów, która ma na celu włączenie ww. organizacji w proces tworzenia nowych usług e-zdrowia i jednoczesne wzmocnienie dialogu z pacjentami w zakresie rozwoju systemu ochrony zdrowia w Polsce”. Taka inicjatywna jest niezwykle istotna z punktu widzenia zdrowia publicznego, ponieważ umożliwia obywatelom zaangażowanie i realny wpływ na kształt rozwiązań systemowych- w tym przypadku w tworzenie e-usług. Warto zauważyć, iż Projekt zakłada nie tylko udział w tworzeniu nowych rozwiązań, ale daje też możliwości korygowania tych, już istniejących.
Proces cyfryzacji, nie tylko w obszarze ochrony zdrowia, będzie postępował. Stwarza to konieczność ustawicznej edukacji społeczeństwa w zakresie bezpiecznego korzystania z rozwiązań cyfrowych. Do zabezpieczenia jest tu wiele obszarów, począwszy od bezpieczeństwa danych (dane medyczne, to dane wrażliwe), skończywszy na tzw. higienie cyfrowej. Wobec dużej dynamiki zmian, proces edukacji powinien być kontynuowany przez całe życie i dostosowany do różnych poziomów percepcyjnych odbiorców (te różnią się, chociażby ze względu na wiek czy wykształcenie). Takie działanie, w perspektywie czasu, zmniejszy ryzyka, związane z cyfryzacją nie tylko systemu ochrony zdrowia, ale także przestrzeni publicznej.